Zabawy i zabawki
Odkąd ludzie zaczęli definiować otaczający świat i zastanawiać się nad sensem istnienia, jednym z pytań jakie sobie zadawali było: Co nas odróżnia od zwierząt? Starożytni filozofowie doszli do wniosku że jest to zabawa. Ich zdaniem zwierzęta skupione tylko na przeżyciu poświęcają cały swój czas na czynności z tym związane: zdobywanie pokarmu, sen, rozmnażanie, walkę z agresorem. Człowiek zaś, jako „zwierzę myślące” poświęca sporą część swego życia na rozrywkę, która jest niezbędna dla rozwoju umysłu i wypracowania więzi społecznych. Dziś wiemy, że starożytni nie mieli racji. Również nasi bracia mniejsi odczuwają potrzebę zabawy. Młode osobniki rozwijają dzięki niej umiejętności potrzebne do prawidłowego funkcjonowania w dorosłym życiu. Zresztą i starsze zwierzęta chętnie się bawią o czym nie trzeba przekonywać właścicieli kotów czy psów.
Jak to zatem z tą zabawą jest? Uczeni definiują zabawę jak wszelkie czynności nie związane bezpośrednio z obowiązkami (takimi jak szkoła czy praca) czy zajęciami praktycznymi: jak gotowanie, sprzątanie, opieka nad innymi itp. Dodatkowo podkreśla się, że zabawa często wiąże się z aktywnością ruchową. W dawnych wiekach uprawianie sportu także traktowane było jako rekreacja a nie sposób zarabiania na życie jak to ma miejsce dzisiaj w przypadku sportu zawodowego. I tak zabawa wcale nie potrzebowała zabawek. Wystarczył partner lub ich grupa. Takie zabawy jak „ciuciubabka”, „chowany”, „goniony” itp. nie wykorzystują rekwizytów. Są za to jasno określone zasady, a ich łamanie oznacza poniesienie konsekwencji w postaci kary lub wykluczenia z dalszego udziału. I o to w nich chodziło, oprócz rozrywki zapewniały cenną lekcję na przyszłość: „są w życiu reguły i prawa, a za ich złamanie zostaniesz ukarany”. W ten sposób już najmłodsi byli szykowani do dorosłego życia w społeczeństwie.
A co z zabawkami? Te znane są już od starożytności i one także były „podwójnego przeznaczenia”. Dziewczęta bawiły się lalkami czy garnuszkami „w dom”, chłopcy zaś mieli mieczyki, koniki, małe łuki, tak by wdrażać się do roli wojownika czy myśliwego. Czy zatem zabawa była rzeczywiście tak beztrosko spędzanym czasem? Owszem. Musimy pamiętać, że do XIX wieku i pojawienia się zabawek fabrycznych, produkowanych na skalę przemysłową przedmioty te były luksusem zarezerwowanym dla najbogatszych. Uboższe dzieci jeśli w ogóle miały zabawki, to tylko takie które sporządzili dla nich rodzice, dziadkowie, lub które wykonały same. Lalki z gałganków, piłka ze szmatek … Sam czas przeznaczony na zabawę dla tych dzieci już był świętem.
W biednych rodzinach także najmłodsi zobowiązani byli do pracy. Na wsiach jako pastuszkowie, przy drobnych pracach w polu i zagrodzie, a także jako opiekunowie dla młodszego rodzeństwa. W miastach, aż do początku XX wieku nawet dziesięcioletnie dzieci zatrudniano w fabrykach czy warsztatach a ich dzień oznaczał ciężką harówkę od świtu do zmierzchu. Te które urodziły się w nieco bogatszych domach miały to szczęście że mogły się uczyć, zatem spory kawał ich czasu pochłaniały książki, zeszyt i nauka pisania. Mógłby ktoś spytać co to za szczęście? Szkoła? Długie godziny w ławce, zadania domowe, lekcje łaciny czy kaligrafii… A jednak w porównaniu z ciężkim losem małych pracowników fabryk nauka była wybawieniem, dawała też szansę na lepszy los w przyszłości.
Wynalazek „beztroskiego” czy „bezstresowego” wręcz dzieciństwa to kwestia ostatnich pięćdziesięciu lat. W 1989 ONZ uchwaliło niezwykle ważny dokument czyli: Konwencję o Prawach Dziecka. Dla naszej opowieści istotny jest Artykuł 31 który stanowi:
1. Państwa Strony uznają prawo dziecka do wypoczynku i czasu wolnego, do uczestniczenia w zabawach i zajęciach rekreacyjnych, stosownych do wieku dziecka, oraz do nieskrępowanego uczestniczenia w życiu kulturalnym i artystycznym.
2. PaństwaStrony będą przestrzegały oraz popierały prawo dziecka do wszechstronnego uczestnictwa w życiu kulturalnym i artystycznym oraz będą sprzyjały tworzeniu właściwych i równych sposobności dla działalności kulturalnej, artystycznej, rekreacyjnej oraz w zakresie wykorzystania czasu wolnego.
Warto zatem zapamiętać: ZABAWA TO POWAŻNA SPRAWA!
PRZYJRZYJMY SIĘ HISTORII NAJPOPULARNIEJSZYCH ZABAWEK:
GRY.
Za jedne z najstarszych zabawek uważa się różnego rodzaju gry. Już starożytni znali np. grę w kości wykonywaną z kości zwierzęcych z punktami wypalanymi rozżarzonym pręcikiem. Kolejną grą o bardzo długiej tradycji są szachy. Pochodzą one najprawdopodobniej z Indii, gdzie miały być znane już w VI w. Do Europy trafiły za pośrednictwem Arabów. Najstarsze znalezione na starym kontynencie figury datowane są na X-XI w. Znano także domino i chińczyka. W XVIII w. pojawiły się pierwsze gry planszowe z pionkami i kostkami. Tak lubiane przez dzieci i dorosłych puzzle powstały w Anglii około 1760 r. W XIX w. wiele z gier podwórkowych miało swoje odpowiedniki przeznaczone do użytku w zaciszu domowym. Nikogo nie dziwiło granie w krykieta na dywanie, zwłaszcza, że dzieci z zamożniejszych domów w czasie złej pogody nie wypuszczano na zewnątrz z obawy przed zaziębieniem i chorobami. Dziś oczywiście prym wiodą wszelkiego typu gry komputerowe choć ich współcześni użytkownicy bardzo by się zdziwili widząc prototypy takich zabawek. Konieczność „wgrywania” wybranej gry z kasety przypominającej magnetofonową i odliczanie minut przy przewijaniu, aż „wskoczy”, tylko po ty by po ekranie starej Amigi biegał ludzik i zbierał diamenciki… Brzmi to jak bajka o smoku wawelskim, a jednak właśnie tak to wyglądało na początku lat 90 tych XX w. czyli zaledwie 30 lat temu.
LALKI.
Ten rodzaj zabawek znany był już w starożytnym Egipcie, Grecji i Rzymie. Luksusowe lalki wykonywano z cennych gatunków drewna lub z kości słoniowej. Potrafiono wykonać je tak by, ręce i nogi były ruchome w stawach. Obiekty te były tak cenne, iż kiedy mała właścicielka zmarła wkładano jej lalkę do grobu, tak by dusza dziewczynki nie wróciła w poszukiwaniu ukochanej zabawki. Warto w tym miejscu zwrócić uwagę na jeszcze jedną funkcję lalek, dużo mroczniejszą. Otóż w niektórych kulturach uważano je za „naczynia zastępcze dla dusz”. Kiedy nie chciano rozstać się z kimś zmarłym, „zamykano” jego duszę specjalnym zaklęciem w lalce – „sztucznym człowieku”. Przez długie wieki obawiano się ich uważając, że zamiast przyjaznego ducha może zagnieździć się demon. Część ludów Azji zabraniała zabawy lalkami by nie sprowadzić nieszczęścia czy wywołać burzy, którą mogli ściągnąć obrażeni „lokatorzy” owych zabawek. W Europie nowożytnej lalki rozwijały się w dwóch nurtach: jedne to zabawki robione sposobem domowym, ze słomy lub szmatek, drugie to dzieła wykfalifikowanych rzemieślników. Do XVIII wieku były to lalki drewniane. Ich ciało przypominało kręgiel z doczepianymi osobno kończynami. Z czasem wprowadzono papier-mache który dawał większe możliwości modelowania twarzy. W Niemczech wynaleziono lalki z głową z porcelany których tułów pozostawał miękki (tkanina wypełniona trocinami). Z czasem obok porcelany zaczęto wykorzystywać biskwit, a oprócz głowy również ręce i nogi tworzono z tego materiału. Lalki z I połowy XIX w. przypominały dorosłe kobiety z pieczołowicie uszytymi strojami, położonym makijażem, a nawet miniaturową biżuterią. Dopiero pod koniec XIX w. pojawiły się lalki „bobasy”.
Osobną kwestią były domki dla lalek. Najstarszy zachowany pochodzi z 1611 r. i został wykonany w Niemczech. Nie mniej nie była to zabawka! Domki takie tworzyli najlepsi ebeniści wyposażając je w miniaturowe wersje mebli, które oferowali w swych salonach do sprzedaży. Zatem była to forma reklamy. Dopiero XIX w. fabryczna produkcja elementów i zestawów wyposażenia spowodowała „zdegradowanie” domków do roli zabawki.
Z lalek wyewoluowały zabawki mechaniczne. Fascynacja automatami rozpoczęła się już w XVIII w. kiedy na dworach europejskich zawrotną karierę robił „turecki szachista” – automat który rozgrywał partie szachów z ochotnikami. Było to genialne oszustwo, za mechanizmem ukryty był bowiem żywy gracz śledzący rozgrywkę za pomocą sprytnie rozmieszczonych luster. Pociągając za sznurki sterował ruchami lalki. Nie miej jego popularność sprawiła, iż wypracowano pierwsze zabawki mechaniczne, szczególnie modne w XIX w. Były to napędzane za pomocą nakręcanej sprężyny karuzele, pajacyki, małpki, okręciki, żołnierzyki, pojazdy i wiele innych.
MILITARIA.
Chłopcy od zawsze bawili się w wojnę i choć to może się nam współczesnym wydawać dziwne byli do tego zachęcani przez dorosłych. Od najmłodszych lat oswajano ich z koniem, mieczem, łukiem, a w późniejszych wiekach ze strzelbą i żołnierzykami. Najstarsze mieczyki wykonywano już w starożytności. W Polsce znajduje się egzemplarze średniowieczne. W większości przypadków były to drewniane imitacje broni dla dorosłych wojów oczywiście w skali dopasowanej do rąk małych właścicieli. W owym czasie w Europie pojawiły się też miniaturowe figurki wojów pieszych i konnych, a także same koniki.
KONIKI. Oprócz drobnych figurek dzieci uwielbiały nieco większe wersje tej zabawki. Początkowo była to rzeźbiona głowa zwierzęcia na długim patyku. Od XVII w. zaczęły pojawiać się koniki w pełnym kształcie umieszczone na wózkach lub biegunach. Były to niezwykle luksusowe zabawki ze względu na nakład pracy potrzebny do ich wykonania oraz użyte materiały. Niektóre z nich obijano skórą kucyków, miały grzywy i ogony z naturalnego końskiego włosia oraz przepiękne siodła i ogłowia.
ŻÓŁNIERZE.
Ten typ zabawki pojawił się już w początkach XVI w. w miarę pojawiania się regularnych formacji wojskowych takich jak piechota, artyleria, jazda lekka, jazda ciężka itp. Figurki wojaków odlewano z cyny lub ołowiu. Bardzo długo nie zdawano sobie sprawy ze szkodliwości takich zabawek. Ostatnie ołowiane żołnierzyki wykonywano jeszcze w latach 60 tych XX w.!
BROŃ.
Niezbyt bezpiecznymi zabawkami były też strzelby i fuzyjki. Była to bowiem wprawdzie miniaturka broni dla dorosłych ale jak najbardziej sprawna i strzelająca! Na tyle użyteczna, że ich mali właściciele odbywali z ich pomącą pierwsze polowania pod okiem dorosłych opiekunów.
PLUSZAKI, MISIE, MASKOTKI.
Dzisiejsze dzieci kochają „pluszaki”. Jako pierwsze zabawki tego typu pojawiły się misie. Za wynalazczynię misia uważa się Niemkę Margaret Steiff r., która swoją zabawkę pokazała światu w 1903 r. Wczesne misie bardziej przypominały swój zwierzęcy pierwowzór. Miały długie łapki i wydłużony pyszczek oraz mały garb na plecach. Szybko stały się bardzo popularne a ich produkcję podchwyciły fabryki z Wielkiej Brytanii i Stanów Zjednoczonych. To właśnie w Stanach Zjednoczonych nadano tej zabawcę nazwę TEDDY od imienia jednego z prezydentów Teodora Roosevelta. Do misiów wkrótce dołączyły kolejne zwierzątka. Kiedy zaczęły pojawiać się filmy animowane ich bohaterowie zyskiwali swoje pluszowe wersje. Dziś wybór tego typu zabawek jest przeogromny - zresztą wystarczy przekroczyć próg sklepu z zabawkami.
POJAZDY.
Młodszych i starszych chłopców szczególnie pociągają autka, samolociki, kolejki, również te zabawki mają długą historię, tak długą jak wynalazki które reprezentują.
Różnego rodzaju modele środków lokomocji wykonywano już od XVII w. Oczywiście na początku były to odwzorowania żaglowców, karet czy powozów. Kiedy wprowadzano nowy typ pojazdu od razu pojawiała się jego zabawkowa wersja. Pierwsze kolejki znane już były około 1830 r. choć na początku umieszczano je na kółeczkach i ciągnięto na sznurku, dopiero około 1880 r. trafiły na „prawdziwe tory”. Na początku XX wieku pojawiły się samochodziki i samolociki wydawane zarówno jako gotowe jak i modele do samodzielnego złożenia. Uważano, że te ostatnie to raczej zabawki „dla większych chłopców”. Prawda jest taka, że wszyscy kochamy się bawić. Niezależnie od wieku człowiek zrobi bardzo wiele by choć na chwilę oderwać się od codziennych obowiązków. Nierzadko dorośli „podbierają” po cichu zabawki swoim pociechom … Cóż, w końcu zabawki się zmieniają, ale potrzeba zabawy jest niezmienna i wspólna niezależnie od czasów, kultury, wieku czy pochodzenia człowieka.
ZABAWKI ŚREDNIOWIECZNEGO NAKŁA
Podczas wykopalisk archeologicznych prowadzonych w Nakle nad Notecią w latach 60-tych XX w. wśród znacznej ilości cennych zabytków odnaleziono także rękojeści i fragmenty ostrzy drewnianych mieczyków. Warto poświęcić chwilę tym wyjątkowym badaniom prowadzonym w najstarszej części naszego miasta – na Placu Zamkowy. Odnaleziono podczas nich wiele interesujących przedmiotów jednak to co jest szczególnie ważne, to unikatowa kolekcja zabawek datowanych na XI wiek! Znaleziono fragmenty mieczyków, wykopano także saneczki, wózek, drewnianego konika, łopatki do piasku, rogowe żetony do gier, piłki-kule, pałki do ich odbijania i wreszcie przedmiot określany wstępnie jako figurka szachowa! Jeśli potwierdzono by tą ostatnią identyfikację oznaczało by to, iż w Nakle nad Notecią znaleziono jeden z najstarszych dowodów na obecność szachów w Europie! Niestety, z pośród tych licznych skarbów tylko kilka zostało przekazanych do zbiorów naszego muzeum. Pozostałe, w tym figurka szachowa i mieczyki zostały zabrane do innych placówek badawczych. Dziś zatem możemy podziwiać saneczki, łopatki wózek i konika. Figurka zwierzęcia jest wyjątkowym obiektem. Mogła bowiem być to nie tylko zabawka ale i amulet. Słowianie nosili przy sobie miniaturowe wizerunki bóstw, tak jak my dziś nosimy na szyi krzyżyk czy medalik. Koń zaś był zwierzęciem związanym z dawnymi wierzeniami. W świątyni Światowida kapłani wróżyli przyszłość przeprowadzając „świętego konia” po gałązkach. Koń jako symbol siły i odwagi niósł dusze wojowników w zaświaty. Zatem „nasz” konik mógł być nie tylko zabawką ale i opiekunem jakiegoś małego nakielanina.
