Historia Nakła nad Notecią

Gród Pomorzan 

Badania archeologiczne prowadzone w latach 50-tych i 60-tych XX w. datują początki nakielskiego grodu na 2 połowę X wieku. Już w tym okresie gród nakielski posiadał duże znaczenie militarne, osadnicze i handlowe. Najstarsze odkryte domostwa były starannie wykonane techniką zrębową, z obrobionych dębowych belek z grubymi podłogami z dranic. Położenie grodu: nad Notecią, wśród jej rozlewisk, łąk, bagien i mokradeł dało nazwę przyszłemu miastu. Wyraz „nakieł” w języku starosłowiańskim oznacza bowiem miejsce podmokłe, a nawet mokre, zarośnięte młodą wierzbiną.

Na przełomie XI/XII wieku Nakło jako gród na pograniczu polańsko-pomorskim przeżywało okres bardzo burzliwy. W toku walk między Polanami a Pomorzanami przechodziło z rąk do rąk. Boje o Nakło toczyli Władysław Herman (1091) i jego syn Bolesław Krzywousty (1109). Ten stan rzeczy utrzymywał się aż do ostatecznego opanowania Pomorza przez Piastów ok. roku 1121, choć i później w dobie osłabienia państwa, Książe Pomorski Świętopełk nie dawał za wygraną próbując różnymi metodami przejąć gród z rąk polskich.

Miasto Królestwa Polskiego

Już w 1 połowie XII Nakło zaliczano się do grodów kasztelańskich, z własnymi komorami celnymi. Ich posiadanie świadczyło o przebiegu przez gród ważnego szlaku handlowego prowadzącego z Gdańska do Wielkopolski.

Ważnym wydarzeniem dla rozwoju gospodarczego miasta było nadanie praw miejskich, będącym ukoronowaniem dłuższego procesu historycznego potwierdzającego pierwszoplanową rolę Nakła we wczesnych dziejach Polski. Akt lokacji według prawa magdeburskiego wydał w 1299 r. właściciel grodu – Władysław Łokietek, ówczesny Książe Wielkopolski, Kujaw, Pomorza Gdańskiego, Ziemi Łęczyckiej i Sieradzkiej. Dziedzicznym wójtem – zasadźcą został niejaki Piotr z Dusden. Ze względu na osobę wydającą akt lokacji Nakło stało się miastem książęcym, a później królewskim. Zostało hojnie obdarowane dobrami ziemskimi, by zapewnić mieszkańcom samowystarczalność. Miało więc głównie charakter rolniczy, choć część mieszkańców trudniła się handlem i rzemiosłem.

Pierwsi nakielscy rzemieślnicy to piekarze, rzeźnicy, piwowarzy, gorzelnicy, krawcy, szewcy, grabarze, kuśnierze, bednarze, garncarze, sukiennicy, płóciennicy i cechowi rybacy. Liczbę mieszkańców w tym czasie można oszacować na kilkaset osób.

Cały wiek XIV i XV to na Krajnie okres niepokojów wewnętrznych, wojen z Krzyżakami, rozbojów i zniszczeń. Nakło było zdobywane i palone przez rycerzy Zakonu Szpitala Najświętszej Marii Panny w r.1328, 1329(?), 1330 i 1331 (wtedy to spłonął kościół p.w. św. Wawrzyńca). Według J. Długosza podobne zdarzenie miało miejsce także w r. 1339. Pomimo to, widoczny jest rozwój osadniczy i postęp gospodarczy. Po 1357 r. za panowania Kazimierza Wielkiego na terenie grodu powstaje murowany zamek, co poświadczają Janko z Czarnkowa i Długosz. Fragmenty murów zamkowych zachowały się aż do 1772 r., a całkowicie rozebrano je w 1 poł. XIX w.

Jako miasto królewskie miało Nakło uprawnienia do prowadzenia ważnych spraw sądowych, pod przewodnictwem starosty wielkopolskiego lub króla. W 1324 roku sprawowano w Nakle taki sąd pod przewodnictwem Władysław Łokietka, a w 1363 roku w imieniu króla prowadził sprawy arcybiskup gnieźnieński Jarosław Skotnicki. 

Nakło było również siedzibą starostwa grodowego, które stanowiło część utworzonego w 1314 r. województwa kaliskiego ze stolicą w Kaliszu. Starostwo nakielskie występuje pierwszy raz w dokumentach z 1329 roku. Należało do niego Nakło i dziesięć osad wiejskich: Bielawy, Karnowo, Lubaszcz, Olszewka, Paterek, Polichno, Rudki, Sadki, Sadkowski Młyn i Trzeciewnica. Do starosty należało czuwanie nad bezpieczeństwem zamku i całego powiatu, przeciwdziałanie kradzieżom i rozbojom. Jego władza rozciągała się nie tylko na chłopów i mieszczan, lecz także na szlachtę. Jednym ze starostów był Jan Mikołaj Smogulecki, który po kilku latach rządów wstąpił do zakonu jezuitów i w 1646 dotarł do Chin, gdzie zmarł jako misjonarz.

I Rzepospolita

Lata 1655-1660 to czas potopu szwedzkiego, który dotkliwie doświadczył ludność Krajny. W wyniku wojennej zawieruchy liczba mieszkańców Nakła spadła do 200, a samo miasto popadło w ruinę.

Pod zaborem pruskim

We wrześniu 1772 r. powiat nakielski przejęły władze pruskie. Od tego momentu decyzje polityczne Prus miały wpływać decydująco na rozwój społeczny, gospodarczy i kulturalny tak zwanego "obwodu nakielskiego", i samego Nakła. Niedaleko miasta, które liczyło wówczas ok. 550 mieszkańców rozpoczęto budowę Kanału Bydgoskiego, który miał stanowić fragment drogi wodnej łączącej wschód z zachodem. Inwestycja ta w znaczącym stopniu wpłynęła na stosunki gospodarcze i demograficzne regionu.

W 1807 r. na podstawie traktatu pokojowego w Tylży duża część Krajny wraz z Nakłem weszła w skład utworzonego przez Napoleona Księstwa Warszawskiego. Był to chwilowy okres odzyskania niepodległości.

Po Kongresie Wiedeńskim, likwidacji Księstwa Warszawskiego i przejściowej okupacji rosyjskiej w latach 1813-1814, Prusacy zmienili dotychczasowy podział administracyjny na okres jednego roku, włączając Nakło do powiatu pilskiego. W r. 1816 utworzono nowy powiat wyrzyski, do którego włączono Nakło, mimo że było ono ośrodkiem większym i bardziej prężnym gospodarczo niż siedziba nowego powiatu. Było jednak zbyt polskie i Prusacy wybrali na siedzibę władz mniejszy, ale bardziej już zniemczony Wyrzysk. Ten podział administracyjny utrzymał się aż do połowy lat 70. XX wieku. W 1810 r. Nakło liczyło 1277 mieszkańców.

Rozwijało się organizacyjnie i gospodarczo. W 1820 roku władze miejskie powołały, niezbędną przy prawie całkowicie drewnianej zabudowie miasta, ochotniczą straż pożarną. Była ona dobrze zorganizowana i wyposażona. Rozwój rzemiosła, a także wzrost kultury rolnej na wsiach Krajny ( zwłaszcza po uwłaszczeniu) sprawił, że Nakło już w połowie XIX wieku przekształciło się w ośrodek o charakterze przemysłowym. Dominował w nim rozwój przemysłu przetwórczego, zwłaszcza mięsnego, decydował o tym rozwój hodowli bydła na żyznych łąkach nadnoteckich. Szybko rosła liczba mieszkańców, których w 1842 r. było 2830, a w 1853 – 3567.

W drugiej połowie XIX w. olbrzymią rolę odegrała budowa linii kolejowych. Po długich pracach przygotowawczych 1 sierpnia 1851 roku wyruszył pierwszy pociąg na trasie Bydgoszcz - Nakło, a następnie sukcesywnie zostały uruchamiane dalsze połączenia m.in. w latach 1886-1894 linia Nakło-Gniezno, a w latach 1890-1893 linia Nakło-Chojnice.

W 1893 roku oddano do użytku wybudowaną przez władze lecznicę miejską. Rozwijała się też komunikacja pocztowa, na co istotny wpływ miała budowa linii kolejowych. Od 1851 roku kursowała codziennie poczta osobowa na trasie Inowrocław-Nakło, Chojnice-Nakło i Nakło- Szamotuły.

W latach 1868/69 uruchomiono przy nakielskim urzędzie pocztowym rządową stację telegraficzną.

W 1904 roku miasto otrzymało wodociągi, w 1907 zostało skanalizowane, a w 1912 ukończono budowę rzeźni miejskiej. Nakło było zatem miastem o wysokim stopniu rozwoju gospodarczego i wysokim standardzie inwestycji komunalnych.

W 1905 roku na 372 przedsiębiorstwa, zakłady przemysłowe i rzemieślnicze oraz sklepy: 152 znajdowały się w rękach polskich, 158 w niemieckich i 62 w żydowskich. Przez cały okres zaboru mieszkańcy Nakła poddawani byli silnej presji germanizacyjnej, której przeciwstawiali się na różne sposoby. Jednym z przejawów walki było zakładanie polskich organizacji. Narodowy charakter posiadały: Polskie Towarzystwo Gimnastyczne „Sokół” (zał. w 1896), Towarzystwo „Straż” oraz tajna organizacja młodzieży gimnazjalnej Towarzystwo im. Tomasza Zana (1901), w którym działali przyszli przywódcy powstania wielkopolskiego na terenie Krajny. Centrum polszczyzny stanowił też w tym czasie hotel „Kaiserhof” oraz towarzystwa i organizacje o profilu gospodarczym, jak np.Towarzystwo Przemysłowe (zał. w 1872 r.) , Towarzystwo Młodzieży Kupieckiej czy Towarzystwo Młodych Przemysłowców (zał. w 1909 r.). Wybuch pierwszej wojny światowej zahamował rozwój gospodarczy, ale jednocześnie ożywił nadzieje Polaków na odzyskanie niepodległości. W tamtych latach liczba mieszkańców wszystkich narodowości wynosiła ponad 8 tysięcy.

Wielu nakielan, także Polaków, brało udział w walkach służąc w armii niemieckiej, głównie na froncie zachodnim. Iskra Powstania Wielkopolskiego z 1919 r. rozpaliła też obywateli Nakła. Pod wodzą por. Edmunda Bartkowskiego uformował się oddział powstańczy, który brał udział w walkach na froncie północnym powstania.

 II Reczpospolita Polska

20 stycznia 1920 roku był dniem przełomowym w dziejach Nakła. W dniu tym o godzinie 11.00 zgodnie z postanowieniami Traktatu Wersalskiego, ratyfikowanym przez mocarstwa zachodnie, Niemcy i Polskę, do miasta od strony mostu noteckiego wkroczyły oddziały 59 Pułku Piechoty Wielkopolskiej pod dowództwem pułkownika Stanisława Wrzalińskiego.

Powołano burmistrza, a dowódca stacjonujących w powiecie wojsk polskich płk Józef Jasiński rozwiązał działające w latach 1918-1920 urzędowe instytucje niemieckie, na czele z Radą Robotniczą i Żołnierską.

27 stycznia 1920 roku starosta wyrzyski wydał rozporządzenie mówiące, że językiem urzędowym na podległym mu terytorium jest język polski i właśnie w nim powinny być formułowane urzędowe dokumenty. Ważnym przejawem stabilizacji władz miejskich Nakła były odbyte w dniu 6 listopada 1921 r. wybory do Rady Miejskiej, które ostatecznie umocniły władzę polską w tym regionie. Okres dwudziestolecia międzywojennego to stopniowy rozwój gospodarczy, kulturalny i sportowy. Działało bractwo strzeleckie, Towarzystwo Gimnastyczne Sokół, powołano Klub Sportowy Czarni(1923). W połowie lat 20-tych swą karierę sportową rozpoczął dwukrotny olimpijczyk (Amsterdam,Berlin) i dwudziestodwukrotny mistrz Polski w biegach krótkich, Klemens Biniakowski. Ważnym wydarzeniem, o znaczeniu ponadregionalnym były też zorganizowane w 1937 r. Igrzyska Kulturalno-Artystyczne.

II wojna światowa

1 września 1939 roku miasto Nakło zostało zaatakowane przez niemiecką dywizję piechoty. Mimo rozlokowanych wokół miasta zapór przeciwczołgowych, rowów strzeleckich, przeszkód z drutu kolczastego, oraz obrony żołnierzy Batalionu Obrony Narodowej nie udało się powstrzymać naporu wroga. W nocy z 1 na 2 września do miasta, które liczyło wówczas 11.333 mieszkańców, wkroczyły niemieckie patrole wojskowe. Miasto stało się siedzibą niemieckich władz powiatu i dowództwa Selbstschutzu. Stąd kierowano akcją eksterminacyjną w powiecie. W samym mieście aresztowania rozpoczęto już w pierwszych dniach września 1939 r. przeprowadzono je według wcześniej przygotowanych list. Wszystkich aresztowanych prowadzono do budynku gimnazjum, w którego piwnicach urządzono więzienie. Jednorazowo przebywać tam mogło ponad 100 osób. Największych aresztowań dokonano w październiku i listopadzie. W tym czasie do więzienia nakielskiego zwożono także aresztowanych z terenu całego powiatu. W dużej części była to inteligencja i duchowieństwo. O życiu i śmierci mieszkańców miasta decydowała komisja, w skład której wchodzili członkowie miejscowego Selbstschutzu. Dużą grupę aresztantów zamierzano unieszkodliwić na zawsze. Na miejsce zbrodni wybrano, leżący 2 km od Nakła Paterek.

O masakrach w Paterku mieszkańcy dowiedzieli się od jedynego świadka zbrodni, mieszkającej w pobliżu Antoniny Lepper. Wielokrotnie widziała z ukrycia Polaków i Żydów prowadzonych w kierunku żwirowni. Po wojnie, odkryto 13 masowych grobów. Do dziś nie udało się ustalić jednoznacznie liczby zamordowanych.

 Wyzwolenie i Polska Republika Ludowa

27 stycznia 1945 r., po zaciętych walkach do miasta wkroczyły wojska radzieckie. Utworzono Komitet Obywatelski i rozpoczęto tworzenie władz miejskich. Pierwszym powojennym burmistrzem został Marian Kubiszewski. Ogromny problem stanowił brak mieszkań spowodowany przez zniszczenia wojenne. Nakło zamieszkiwało 10.569 osób.

W 1958 r. oddano do użytku obecny stadion miejski, rozpoczęto budowę liceum pedagogicznego (Zespół Szkół im. Stanisława Staszica), a w latach 1960-63 wybudowano Pomnik Tysiąclecia – obecną Szkołę Podstawową nr 3. W 1964 roku powołano do życia Muzeum Ziemi Krajeńskiej.

W okresie PRL w mieście dominował przemysł spożywczy i elektroinstalacyjny. Ważnymi zakładami przemysłowymi tego czasu były m.in. Cukrownia, Zakłady Mięsne, ZSI Polam, Bydgoskie Fabryki Mebli, Spomasz.

III Rzeczpospolita

Kryzys gospodarczy i polityczny spowodowany rządami PZPR wywołał falę protestów początku lat 80. W poszczególnych zakładach zaczęły powstawać komisje NSZZ „Solidarność.” W Nakle niezależnym ruchem zaczął kierować Jerzy Kęcik inż. z Polamu. Wprowadzenie stanu wojennego spowodowało przejście działaczy do podziemia. Dopiero w kwietniu 1989 r. Solidarność mogła zacząć działać legalnie. Utworzono też Komitet Obywatelski „Solidarność” na czele z Tadeuszem Samselskim, który przystąpił do kampanii wyborczej. W czerwcu 1990 r. rozpoczęła działalność Rada Miejska, której pierwszym przewodniczącym został Wiesław Kotowski. Na stanowisko burmistrza wybrano Bogusława Gałdeckiego (1990-1991). Po nim stanowisko to piastowali: Zenon Figiel (1991-1994), Edward Gaitkowski (1994-1998), Tadeusz Sobol (1998-2002), Piotr Centała (2002-2006), Zenon Grzegorek (2006-2010) i obecnie Sławomir Napierała.

Rok 1992 przyniósł utworzenie w Nakle Technikum Żeglugi Śródlądowej. W następnym roku powołano do życia Towarzystwo Przyjaciół Nakła z Januszem Chrząszczem jako prezesem. Z ważniejszych inwestycji gospodarczych należy wymienić oczyszczalnię ścieków, wysypisko śmieci, stację uzdatniania wody, szkołę nr 4, halę sportową w Paterku czy budowę obwodnicy miasta oraz dróg i chodników.

Lata 90-te, to liczne jubileusze. W 1995 r. nakielska Ochotnicza Straż Pożarna obchodziła 175-lecie. Rok później nakielskie liceum obchodziło 120-lecie, a nakielska energetyka 100-lecie. W 1997 r. obchodzono uroczyście 150-lecie konsekracji nakielskiej fary.

W 1998 r. w ramach nowego podziału administracyjnego kraju powstaje powiat nakielski, w skład którego wchodzi 5 gmin: Kcynia, Nakło, Mrocza, Sadki i Szubin.

Ważnym dla Nakła wydarzeniem było w 2005 r. zwycięstwo nakielanina Rafała Blechacza w konkursie Chopinowskim.