Kanał Bydgoski

Kanał Bydgoski jest cudem XVIII wiecznej myśli hydrotechnicznej, a zatem budowlą unikatową i cenną. Wiązano z nim wielkie plany, z których nie wszystkie udało się zrealizować. Od początku budowy przysporzył wielu problemów swym budowniczym, a nawet po zakończeniu prac stale wymagał uwagi i częstych napraw.

Pierwsze pomysły na budowę przekopu łączącego Noteć z Brdą pojawiały się już w okresie staropolskim, niestety żadnego z nich nie udało się wcielić w życie. Najbliższym zrealizowania był projekt powstały za rządów ostatniego króla polskiego Stanisława Augusta Poniatowskiego. Zaprojektowany wówczas kanał miał biec w kierunku południowo zachodnim (w stosunku od starego miasta w Bydgoszczy) i łączyć się z Górną Notecią w okolicach Rynarzewa. Pierwszy rozbiór Polski zaprzepaścił ambitne plany budowlane, bowiem Nakło jak i Bydgoszcz przyłączono do Prus.

Król pruski Fryderyk II Hohenzollern szybko dostrzegł korzyści wynikające z budowy kanału i zdecydował o jego budowie, ale w innym kształcie niż zakładał projekt polski. Budowa Kanału Bydgoskiego ruszyła 1 marca 1773 roku. Prace powierzono Wilhelmowi Dornsteinowi, a wspomagali go inżynier i architekt David Gilly, pruski budowniczy Igler oraz radca budowlany Halsche. Z powodu wyludnienia regionu nadnoteckiego do prac sprowadzono około 8 tysięcy pracowników głównie z Niemiec. Nowo przybyłych robotników osiedlono w trzech koloniach zlokalizowanych nieopodal powstającego kanału. Kolonia "A" pokrywa się mniej więcej z lokalizacją Osowej Góry, kolonia "B" znajdowała się w pobliżu wsi Pawłówek, natomiast kolonię "C" ulokowano między Nakłem i Potulicami. Osadę tą włączono w 1913 r. do wsi Występ (dawniej Józefina). Z powodu trudnych warunków pracy co czwarty pracownik zmarł na czerwonkę lub febrę.

Na kanale powstało łącznie 9 drewnianych śluz i dziesiąta na Brdzie, tzw. śluza miejska. Kanał liczył 26 km i 77 m. Najważniejsze prace budowlane zakończono do wiosny 1774 r., a 9 czerwca odbyło się pierwsze, nieudane, spławienie transportu. Niestety pośpiech z jaką budowano przekop poskutkował poważnymi błędami. Po pierwsze z dna przekopu podniósł się torf, a śluza w Prądach uległa poważnemu uszkodzeniu. Naprawy i umocnienia trwały aż do połowy września 1774 r. 

Niestety w latach 1775-1792 zaniedbano kanał. Kanał zasilający (dziś w jego miejscu znajduje się Kanał Górnonotecki łączący Kanał Bydgoski z Kujawami) ciągle nanosił duże ilości piasku tworząc liczne mielizny wokół ujścia do Kanału Bydgoskiego. Torfowe dno ciągle się podnosiło, tworząc na powierzchni wody warstwę błota zarastającą roślinnością. Flisacy i mieszkańcy osad nad przekopem wyciągali faszynę umacniającą brzegi kanału, co wraz z wypasem i przeprowadzaniem stad bydła i koni doprowadzało do uszkodzeń brzegów. Natomiast drewno z którego zbudowano śluzy gniło, przez co konstrukcje groziły zawaleniem, zresztą w 1789 roku doszło do zawalenia się śluzy miejskiej na Brdzie. 

W latach 1793-1801 ruszyła pierwsza przebudowa Kanału Bydgoskiego, prace powierzono inspektorowi robót melioracyjnych Johanowi Philipowi Petersonowi. Aby podczas prac nie wstrzymywać żeglugi nowe śluzy wybudowano obok starych, a z kanałem połączono je nowymi łukowymi przekopami. W efekcie prac wybudowano pięć śluz z cegły i granitu (śluza przy ul. Grottgera, śluza przy Rondzie Grunwaldzkim, śluza przy ul. Wrocławskiej, śluza przy ul. Czarna Droga i śluza przy ul. Bronikowskiego), trzy powstały z drewna (śluza Prądy, śluza Osowa Góra, śluza Józefina) oraz rozebrano jedną śluzę (najprawdopodobniej znajdowała się pomiędzy ul. Grottgera, a Rondem Grunwaldzkim). Natomiast pod Nakłem, u ujścia kanału do Noteci wybudowano nową śluzę Nakło Wschód (początkowo była to śluza drewniana). Pozostałe prace polegały między innymi na oczyszczeniu kanału zasilającego, pogłębieniu dna kanału i na usuwaniu zielska. Wzdłuż kanału osiedlono również około czterdziestu rodzin, którym powierzono sprzątanie wyznaczonych odcinków kanału.

Obecną postać kanał Bydgoski zyskał w latach 1909/1910-1915, kiedy dostosowano go dla żeglugi jednostek o tonażu 400 t. W tym okresie powstał nowy odcinek kanału zwany Nowym Kanałem, wzniesiono na nim dwie nowe śluzy Okole i Czyżkówko. Dzięki powstaniu tego odcinka długość przekopu uległa skróceniu do 24,77 km, a jego ujście do Brdy ulokowano w nowym, bardziej dogodnym dla żeglugi miejscu, co usprawniło żeglugę. Natomiast odcinek tzw. Starego Kanału (czasem zwanym również "Schodami Brdy") wyłączono z eksploatacji. W latach 1970-1973 zakopano część Starego Kanału na odcinku od Ronda Grunwaldzkiego do Brdy, zasypano również dwie śluzy (śluzę przy ul.Grottgera i przy rondzie Grunwaldzkim). 

Budowa Kanału doprowadziła do przekształcenia krajobrazu Doliny Toruńsko-Eberswaldzkiej. Uregulowano koryta Noteci oraz Brdy, transformacji uległy dotychczasowe nieużytki, które przekształcono pod łąki, pastwiska i pola uprawne. Wcześniej Noteć nieustannie zmieniała swój kształt, tworząc na całej swojej długości nowe zakola, odnogi, wyspy i tereny podmokłe. Poprzez przekop połączono ze sobą dorzecza dwóch największych polskich rzek, tworząc drogę wodną Wisła-Odra. W dzisiejszych czasach droga wodna Wisła-Odra wraz z Notecią i Kanałem Bydgoskim stanowią ważny odcinek międzynarodowej drogi wodnej E-70, łączącej ze sobą niemal całą Europę. To właśnie budowa Kanału Bydgoskiego przyczyniła się do gwałtownego rozwoju Bydgoszczy, Nakła jak i całego regionu. Spławiano głównie drewno oraz zboże. 

Śluzy

Przez teren gminy Nakło nad Notecią przebiega odcinek drogi wodnej Wisła-Odra, na którym znajdują się trzy śluzy. Patrząc od wschodu są to kolejno:

• śluza Józefinki (znajduje się na Kanale Bydgoskim; jest to śluza nr 7 drogi wodnej Wisła-Odra),
• śluza Nakło Wschód (znajduje się na Kanale Bydgoskim; to śluza nr 8 drogi wodnej Wisła-Odra)
• śluza Nakło Zachód (znajduje się na Noteci i jest to śluza nr 9 drogi wodnej Wisła-Odra).  

Józefinka

Śluza Józefinki powstała podczas budowy Kanału Bydgoskiego w latach 1773-1774 i pierwotnie była budowlą drewnianą, jej długość wynosiła 44,5 m, a szerokość 9,1 m.

Na trasie od Nakła do Występu, zwłaszcza zaś w okolicach samej śluzy założono tzw. Kolonię „C” w której osiedlono między inny robotników budujących kanał. 

Najpewniej na przełomie lat 1870-1871 w pobliżu śluzy wybudowano Zakład Piętrzący Wodę, w którym zainstalowano pompy tłoczące wodę z Paralelki (jest to sztuczny ciek wodny doprowadzający wodę ze stawu Kardynalskiego do kanału).

W latach 1910-1912 wybudowano nową śluzę, o długości 57,4 m i szerokości 9,6 m. Podczas prac powstały również awanporty śluzy, zburzono budynek maszynowni ze stacją pomp oraz przebudowano drogę Nakło-Bydgoszcz w Występie.

Niedaleko śluzy znajduje się jaz boczny. Przyczółki budowli wzniesiono z cegły, natomiast jego dół wybetonowano, co miało uchronić dno kanału przed erozją. Pęd spadającej wody wyhamowują bloki kamienne. 

Nakło Wschód

Śluza Nakło Wschód, znana również jako śluza nr 8 drogi wodnej Wisła-Odra,  jest zarazem jedną z budowli hydrotechnicznych Kanału Bydgoskiego i znajduje się w miejscu w którym kanał łączy się z Notecią. Powstała dopiero w latach 1800 - 1801 w trakcie renowacji i przebudowy Kanału Bydgoskiego, które ruszyły w 1793 r. Prace prowadzono pod nadzorem Johanna Philippa Petersona. W tym okresie na terenie Bydgoszczy powstały pierwsze śluzy ceglane. Natomiast te zlokalizowane na terenach na zachód od miasta, z powodu problemów technicznych wynikających z niestabilności torfowego podłoża, pozostały drewniane. Nowo powstała śluza Nakło Wschód również miała drewniane ściany ale murowane głowy wrót oraz wymiary: 68 x 8,8 m. Długość komory wynosiła 48,9 m, a światło głowy 6,6 m.

Drewniana konstrukcję śluzy Nakło Wschód zastąpiono murowaną dopiero w latach 1887-1889. Natomiast obecna forma budowli jest efektem modernizacji i przebudowy drogi Wisła-Odra prowadzonej od 1910 do 1914 r.

Dziś jest to pojedyncza śluza komorowa III klasy. Konstrukcja obiektu jest betonowa z okładziną ceglaną. Dno i progi są betonowe. Posiada zamknięcia górne w postaci wrót stalowych klapowych oraz dolne wrota wsporne, stalowe dwuskrzydłowe. Napęd śluzy jest elektryczny i awaryjny ręczny, a czas śluzowania wynosi około 25 minut.

W 2023 r. śluzę poddano renowacji. Więcej informacji o remoncie znajdziecie na stronie https://bydgoszcz.wody.gov.pl/aktualnosci/1635-prace-remontowe-sluzy-nr-8-naklo-wschod-zakonczone

Nakło Zachód

Kolejna z nakielskich śluz, śluza Nakło Zachód, znajduje się już na Noteci niemal 4 km od śluzy Nakło Wschód. Wybudowano ją w latach 1811-1813, a jej powstanie wiązało się z próbami poprawienia jakości żeglugi na rzece. Początkowo była śluzą drewnianą. Obok niej wzniesiono jaz, w literaturze określany mianem "jaz południowy". W latach 1841-1842 na północ od śluzy wzniesiono  nową śluzę, a w miejscu starej powstał jaz, zwany „jazem północnym”. W latach 1878-1883 śluzę rozbudowano o drugą komorę, co umożliwiało użytkowanie konstrukcji przy bardzo niskich stanach wód.

Podczas wielkiej przebudowy drogi wodnej Wisła-Odra śluza Nakło Zachód została zastąpiona nową budowlą o wymiarach komory 57,4 m długości i szerokości 9,6 m i właśnie ten obiekt przetrwał do dziś. Poprzednią śluzę dwukomorową zasypano.

W 1998 Kazimierz Lis Osieka w miejscu zasypanej komory śluzy (z lat 1841-1842) zbudował Małą Elektrownię Wodną o mocy 5 MW. 

Opracował Krzysztof Kamil Przygoda

Bibliografia:

• Dominika Muszyńska-Jeleszyńska, Żaneta Marciniak, Rafał Wasil, Rola Międzynarodowej Drogi Wodnej E70 w rozwoju regionalnym i lokalnym, Gdańsk 2017,
• Henryk Trybuszewski, Michał Trybuszewski, Nakło i Noteć. Dzieje i losy, Nakło nad Notecią 2020,
• Krzysztof Bartowski: W 231. rocznicę Kanału Bydgoskiego (1774–2005). [w:] Materiały do dziejów kultury i sztuki Bydgoszczy i regionu. Zeszyt 10. Bydgoszcz 2005.
• Tomasz Izajasz, Dominika Muszyńska-Jeleszyńska, Żaneta Marciniak, Od kanału Bydgoskiego do kanału Finow, Bydgoszcz 2017,